Yer elması, soğuğa karşı oldukça dayanıklı bir bitki olup, yumruları kış aylarını toprak altında sorunsuzca geçirebilir. Aslında, hafif donlar ve soğuk hava, yumrulardaki inülin adlı karbonhidratın fruktoza dönüşmesini tetikleyerek lezzetlerini artırır. Bu nedenle, yer elmasının kışlatılması, genellikle onu en doğal ortamı olan toprakta bırakmayı içerir. Bu yöntem, hem depolama için ekstra bir çaba gerektirmez hem de ilkbahara kadar taze yumrulara erişim imkanı sunar. Ancak, kışların çok sert geçtiği veya toprağın derinlemesine donduğu bölgelerde, yumruları korumak için bazı ek önlemler almak veya hasat edip uygun koşullarda depolamak gerekebilir.
Yumruları kış boyunca toprakta bırakma kararı, büyük ölçüde bölgesel iklim koşullarına bağlıdır. Ilıman iklimlerde, toprağın sadece yüzeyinin hafifçe donduğu yerlerde, yer elması yumruları hiçbir ek koruma olmadan kış boyunca güvende kalır. Toprak, yumrular için mükemmel bir yalıtım malzemesi görevi görür ve onları aşırı soğuklardan korur. Bu yöntem, aynı zamanda bahçıvan için en az zahmetli olanıdır; ihtiyaç duyulduğunda toprağın donmadığı bir günde taze yumrular kazılıp çıkarılabilir.
Kışların daha sert geçtiği, sıcaklıkların sürekli olarak donma noktasının çok altına düştüğü ve toprağın 10-15 cm veya daha derine donduğu bölgelerde ise ek koruma gereklidir. Bu koruma, genellikle malçlama yoluyla sağlanır. Bitkilerin toprak üstü kısımları ilk donlarla kuruduktan sonra, saplar topraktan yaklaşık 10-15 cm yükseklikten kesilir. Ardından, bitkilerin bulunduğu alan, 15-20 cm kalınlığında saman, kuru yaprak, kompost veya odun yongası gibi organik bir malç tabakasıyla örtülür.
Bu kalın malç tabakası, bir yorgan gibi görev yaparak toprağın derinlemesine donmasını engeller. Kar yağışı da doğal bir yalıtım katmanı ekleyerek bu etkiyi güçlendirir. Bu sayede, altındaki toprak daha yumuşak kalır ve kış ortasında bile yumru hasadı yapmak mümkün olabilir. Malçlama, aynı zamanda toprağın yapısını korur, erozyonu önler ve ilkbaharda toprağın daha çabuk ısınmasına yardımcı olur.
Yumruları toprakta bırakmak
Yer elması yumrularını kışlatmanın en kolay ve en doğal yolu, onları hasat etmeden toprakta bırakmaktır. Bitki, bu koşullara mükemmel bir şekilde adapte olmuştur ve toprak, yumruları hem dondan hem de kurumaktan koruyan ideal bir depolama ortamı sunar. Bu yöntem, depolama için yer ayırma veya özel koşullar yaratma zorunluluğunu ortadan kaldırır. Yumrular, ihtiyaç duyuldukça topraktan taze taze çıkarılabilir, bu da lezzet ve besin değerlerinin en üst düzeyde korunmasını sağlar.
Toprakta kışlatma yöntemini uygulamadan önce, sonbaharda ilk donlar vurduktan sonra bitkinin toprak üstü saplarının kurumasını beklemek en iyisidir. Saplar kuruduğunda ve kahverengiye döndüğünde, topraktan yaklaşık 15-20 cm yükseklikte kesilmelidir. Bu kesik saplar, kışın kar altında kaldığında bile yumruların yerini bulmak için bir işaretleyici görevi görür. Bu, özellikle geniş bir alana ekim yapıldıysa, hasadı oldukça kolaylaştırır.
Ilıman iklimlerde, genellikle başka bir işleme gerek kalmaz. Ancak, kışların soğuk geçtiği bölgelerde, kesilen sapların üzerine kalın bir malç tabakası sermek şiddetle tavsiye edilir. Saman, doğranmış mısır sapları veya kuru yapraklar bu iş için mükemmel malzemelerdir. Yaklaşık 20-30 cm kalınlığındaki bu malç tabakası, toprağın donmasını önleyerek kış boyunca yumrulara erişimi mümkün kılar. Kar yağdığında, bu kar tabakası da ek bir yalıtım sağlar.
Toprakta bırakılan yumruların bir dezavantajı olabilir: ertesi bahar, gözden kaçan her bir yumru yeni bir bitki olarak filizlenecektir. Bu, yer elmasının istilacı doğasının bir sonucudur. Eğer bitkinin aynı alanda tekrar büyümesini istemiyorsanız, ilkbaharda toprağı dikkatlice işleyerek kalan tüm yumruları toplamanız gerekir. Aksi takdirde, bu yöntem aynı zamanda bir sonraki yılın ürününü garantilemek için de bir yol olarak görülebilir.
Hasat sonrası depolama yöntemleri
Eğer toprakta kışlatma seçeneği uygun değilse veya tüm ürünü tek seferde hasat etmeyi tercih ediyorsanız, yer elması yumrularını hasat sonrası uygun koşullarda depolamak mümkündür. Depolama için en önemli kural, yumruların patates gibi depolanmamasıdır. Yer elmasının kabuğu patatese göre çok daha incedir ve bu da onu su kaybına ve buruşmaya karşı daha hassas hale getirir. Bu nedenle, depolama ortamının serin ve nemli olması gerekir.
Hasat edilen yumruların üzerindeki fazla toprağı bir fırça yardımıyla veya elle nazikçe temizleyin. Ancak yumruları kesinlikle yıkamayın. Yıkama, ince kabuğa zarar verir ve mikroorganizmaların girişini kolaylaştırarak depolama sırasında çürümeye neden olabilir. Hasat sırasında zarar görmüş veya kesilmiş yumruları ayırın ve bunları hemen tüketin, çünkü bu yumrular uzun süre saklanamaz. Sadece sağlam ve sağlıklı yumrular depolama için ayrılmalıdır.
İdeal depolama koşulları, 0-4°C sıcaklık ve %90-95 civarında yüksek bağıl nemdir. Bu koşulları sağlamak için en uygun yerler genellikle serin bir bodrum katı veya kilerdir. Yumruları, hava alabilen delikli plastik torbalara veya kasalara koyabilirsiniz. Torbaların içine hafif nemli turba yosunu, talaş veya kum eklemek, nem seviyesini yüksek tutmaya ve yumruların su kaybetmesini önlemeye yardımcı olur.
Buzdolabının sebzelik çekmecesi, küçük miktarlardaki yer elmasını kısa süreli (birkaç hafta) saklamak için kullanılabilir, ancak uzun süreli depolama için ideal değildir. Buzdolabının ortamı genellikle çok kurudur ve yumruların hızla pörsümesine neden olur. Eğer buzdolabında saklayacaksanız, yumruları delikli bir plastik torbaya koyarak nem kaybını bir miktar yavaşlatabilirsiniz.
Kışın sert geçtiği iklimler için ipuçları
Kışların çok sert geçtiği, sıcaklıkların sık sık -20°C’nin altına düştüğü ve toprağın derinlemesine donduğu bölgelerde, yer elmasını başarılı bir şekilde kışlatmak için daha dikkatli olmak gerekir. Bu gibi iklimlerde, sadece malçlamaya güvenmek yeterli olmayabilir. En güvenli yöntem, ilk sert donlardan önce yumruların büyük bir kısmını hasat edip iç mekanda depolamaktır. Ertesi yıl ekim için yetecek kadar yumru ise toprakta bırakılabilir.
Toprakta bırakılacak yumruları korumak için, malçlama işlemini daha cömert bir şekilde yapmak önemlidir. Sonbaharda bitki sapları kesildikten sonra, ekim alanının üzerine en az 30-40 cm kalınlığında bir organik malç tabakası (saman, kıyılmış yaprak vb.) serilmelidir. Bu kalın tabaka, şiddetli donların toprağın derinliklerine ulaşmasını engelleyecektir. Kar yağışının bol olduğu bölgelerde, karın bu malç tabakasının üzerinde birikmesine izin vermek, yalıtımı daha da artırır.
Bir diğer etkili yöntem, yükseltilmiş yataklar veya derin malç (deep mulch) yatakları kullanmaktır. Yükseltilmiş yataklar, toprağın daha iyi drenajını sağlar ve ilkbaharda daha çabuk ısınır. Kışın ise, bu yatakların üzerini kalın bir malç tabakası ve hatta bir sıra agril (örtü) ile kaplamak, içindeki toprağı ve yumruları dondan korumada oldukça etkilidir. Derin malç yönteminde ise, toprak hiç sürülmez ve üzerine sürekli organik madde eklenir; bu gevşek yapı da donmaya karşı bir miktar koruma sağlar.
Eğer yumruların bir kısmını hasat edip depolamaya karar verdiyseniz, hasat zamanlaması önemlidir. Toprağın donmasından hemen önce yapılacak bir hasat, en iyi sonucu verir. Bu, yumruların lezzetini artıracak kadar soğuğa maruz kalmasını, ancak topraktan çıkarılamayacak kadar donmasını engeller. Hasat edilen yumrular, yukarıda belirtilen serin ve nemli koşullarda, örneğin kum veya turba yosunu dolu kasalarda bir kilerde saklanarak ilkbahara kadar tazeliğini koruyabilir.
İlkbaharda yapılması gerekenler
Kış boyunca toprakta bırakılan yer elması yumruları, ilkbaharda havalar ısınmaya ve toprak çözülmeye başladığında yeni bir büyüme döngüsüne hazırlanır. Eğer kış koruması için malç kullandıysanız, ilkbaharda son don tehlikesi geçtikten sonra bu malç tabakasını yavaşça kenara çekmek veya toprağa karıştırmak gerekir. Bu, toprağın güneş ışığıyla daha hızlı ısınmasını ve yeni sürgünlerin yüzeye çıkmasını kolaylaştırır.
İlkbahar, aynı zamanda yer elması yatağını düzenlemek ve kontrol altına almak için en uygun zamandır. Kış boyunca toprakta kalan yumrular, genellikle istenenden daha yoğun bir şekilde filizlenir. Bitkilerin sağlıklı gelişmesi ve iyi yumru üretebilmesi için seyreltme yapmak önemlidir. Yeni çıkan sürgünler arasında yaklaşık 30-40 cm mesafe kalacak şekilde fazlalıkları sökün. Sökülen bu genç bitkiler, yumrularıyla birlikte bahçenin başka bir yerine dikilebilir.
Eğer yer elmasının yayılmasını istemiyorsanız, ilkbahar aylarında yatağın sınırlarının dışına çıkan sürgünleri dikkatlice takip edip çıkarmalısınız. Bu, bitkinin kontrolsüz bir şekilde bahçenin diğer bölümlerine yayılmasını önlemenin en etkili yoludur. Bu dönemde yapılacak dikkatli bir bakım, sezon boyunca bitkinin daha yönetilebilir olmasını sağlar.
Toprak çözüldükten sonra, yer elması yatağına yeni bir kat kompost veya organik gübre eklemek, yeni büyüme sezonu için toprağı besin açısından zenginleştirecektir. Bu, bitkilerin güçlü bir başlangıç yapmasına ve yaz boyunca sağlıklı bir şekilde büyüyerek bol miktarda yumru üretmesine yardımcı olur. Kısacası, ilkbahar, bir önceki yılın kışlatma sürecini tamamlayan ve yeni sezonun temelini atan kritik bir bakım dönemidir.
