Budama, Japon hurması yetiştiriciliğinin en önemli ve en çok beceri gerektiren bakım işlemlerinden biridir. Sadece ağacın fazla dallarını kesmek anlamına gelmeyen budama, bilinçli yapıldığında ağacın sağlığını, verimini, meyve kalitesini ve ömrünü doğrudan etkileyen sanatsal ve bilimsel bir müdahaledir. Doğru budama teknikleri ile ağaca istenen şekil verilebilir, güneş ışığının ve havanın ağacın iç kısımlarına ulaşması sağlanır, meyve yükü dengelenir ve ağaç hastalıklara karşı daha dirençli hale getirilir. Aksine, yanlış veya zamansız yapılan budama ise ağaca ciddi zararlar verebilir, verimini düşürebilir ve hatta ömrünü kısaltabilir. Bu nedenle, her Japon hurması yetiştiricisinin, budamanın temel prensiplerini ve tekniklerini öğrenmesi, başarılı bir bahçecilik için vazgeçilmez bir gerekliliktir.
Budamanın temel amacı, ağacın sınırlı kaynaklarını (su, besin, enerji) en verimli şekilde kullanmasını sağlamaktır. Ağaç, doğal halinde bırakıldığında çok sayıda dal ve sürgün geliştirir. Bu dalların birçoğu birbiriyle rekabet eder, birbirini gölgeler ve ağacın enerjisini gereksiz yere tüketir. Budama ile bu gereksiz, zayıf ve hastalıklı dallar çıkarılarak, ağacın gücü, meyve verecek olan sağlıklı ve iyi konumlanmış dallara yönlendirilir. Bu sayede, ağaç daha az sayıda ama daha büyük, daha renkli ve daha lezzetli meyveler üretir. Ayrıca, budama ile ağacın boyu ve genişliği kontrol altında tutularak, bakım ve hasat işlemlerinin daha kolay yapılması sağlanır.
Japon hurması ağacının budama ihtiyacı ve şekli, ağacın yaşına göre değişiklik gösterir. Genç fidanlarda yapılan budama, “şekil budaması” olarak adlandırılır ve amacı, ağacın gelecekteki iskelet yapısını, yani ana dallarını oluşturmaktır. Sağlam ve dengeli bir taç yapısı, ağacın ileride taşıyacağı meyve yükünü sorunsuz bir şekilde taşımasını sağlar. Verim çağındaki olgun ağaçlarda ise “verim budaması” yapılır. Bu budamanın amacı, vejetatif büyüme (sürgün ve yaprak) ile generatif büyüme (çiçek ve meyve) arasında bir denge kurmak, meyve kalitesini artırmak ve ağacın her yıl düzenli olarak ürün vermesini (periyodisiteyi önlemek) teşvik etmektir.
Budama için en uygun zaman, genellikle ağacın yapraklarını döktüğü ve tam dinlenme dönemine girdiği kış aylarıdır (geç sonbahardan ilkbahar başına kadar). Bu dönemde ağacın iç yapısı daha net görüldüğü için hangi dalların kesileceğine karar vermek daha kolaydır. Ayrıca, bitki özsuyu dolaşımı durmuş olduğu için kesim yerlerinden daha az su kaybı olur ve hastalık kapma riski daha düşüktür. Budama işlemi sırasında keskin, temiz ve dezenfekte edilmiş aletler kullanılmalı, büyük dalların kesildiği yerlere ise yara yüzeyini korumak için aşı macunu sürülmelidir.
Budamanın temel amaçları ve prensipleri
Japon hurması ağacında budama, birden çok amaca hizmet eden stratejik bir uygulamadır. Bu amaçların en başında, ağacın sağlığını korumak ve geliştirmek gelir. Budama ile öncelikle kuru, hastalıklı, kırık veya böcek zararına uğramış dallar temizlenir. Bu dalların ağaç üzerinde bırakılması, hastalıkların yayılması ve zararlıların barınması için bir kaynak oluşturur. Ayrıca, birbiri üzerine binen, birbirine sürtünen veya çok dar açıyla büyüyen dalların çıkarılması, yaralanmaları ve bu yaralardan patojenlerin girişini önler. Taç yapısının açılarak hava sirkülasyonunun artırılması, yaprakların daha hızlı kurumasını sağlayarak mantar hastalıklarının gelişme riskini de önemli ölçüde azaltır.
Bu konudaki diğer makaleler
İkinci temel amaç, ağacın verimini ve meyve kalitesini artırmaktır. Japon hurması, genellikle o yıl oluşan yeni sürgünler üzerinde meyve verir. Budama, yeni ve verimli sürgünlerin oluşumunu teşvik eder. Aynı zamanda, ağacın aşırı meyve yükü altına girmesi engellenir. Budama yapılmayan bir ağaç, bir yıl çok fazla sayıda ama küçük ve kalitesiz meyve verirken, ertesi yıl ya çok az meyve verir ya da hiç vermez. Bu duruma “periyodisite” veya “alternans” denir. Düzenli ve dengeli bir verim budaması, meyve verecek dallarla yaprak oluşturacak sürgünler arasında bir denge kurarak, ağacın her yıl düzenli olarak kaliteli ürün vermesine yardımcı olur.
Üçüncü olarak, budama ile ağaca istenen şekil verilir ve büyüklüğü kontrol altında tutulur. Bu, özellikle genç fidanlarda yapılan şekil budaması ile sağlanır. Güçlü bir ana gövde ve etrafında dengeli bir şekilde dağılmış ana dallardan oluşan bir iskelet yapı oluşturulur. Bu yapı, ağacın ilerideki meyve yükünü taşıyabilmesi için sağlam bir temel oluşturur. Ayrıca, ağacın boyunun ve genişliğinin kontrol altında tutulması, ilaçlama, gübreleme ve özellikle hasat gibi bakım işlemlerinin daha kolay, daha güvenli ve daha ekonomik bir şekilde yapılmasına olanak tanır. Çok fazla büyüyen bir ağacın hasadı oldukça zor ve maliyetlidir.
Budamanın temel prensibi, her zaman bir amaç doğrultusunda kesim yapmaktır. Bir dalı kesmeden önce, “Bu dalı neden kesiyorum?” ve “Bu dalı kesmemin ağaca ne gibi bir faydası olacak?” sorularını sormak gerekir. Genel olarak, ağacın merkezine doğru büyüyen, aşağı doğru sarkan, zayıf ve cılız dallar ile ana dallardan çıkan ve onlarla rekabet eden dik sürgünler (obur dallar) öncelikli olarak çıkarılmalıdır. Kesimler her zaman pürüzsüz olmalı, dal yakasına (dalın gövdeyle birleştiği yerdeki şişkin halka) zarar vermeden, dala paralel bir açıyla yapılmalıdır. Bu, yaranın daha hızlı kapanmasını sağlar.
Farklı budama türleri ve zamanlaması
Japon hurması ağacında uygulanan budama, ağacın yaşına ve budamanın amacına göre farklı türlere ayrılır. Her budama türünün kendine özgü bir tekniği ve ideal bir uygulama zamanı vardır. Bu zamanlamaya uymak, budamanın başarısı için kritik öneme sahiptir. Yanlış zamanda yapılan bir budama, ağacın gelişimini olumsuz etkileyebilir ve hatta don zararına yol açabilir.
En temel budama türü, dikimi takip eden ilk yıllarda yapılan “şekil budaması”dır. Bu budamanın amacı, ağacın iskelet yapısını oluşturmaktır. Genellikle “modifiye lider” veya “goble (kase)” formları tercih edilir. Modifiye lider sistemde, bir ana lider dal bırakılır ve bunun etrafında farklı yönlere bakan 3-5 adet ana dal seçilir. Goble sistemde ise ana lider kesilir ve gövdenin tepesinden aynı seviyeden çıkan 3-4 ana dal oluşturularak ağacın içinin açık kalması sağlanır. Şekil budaması, ağaç dinlenme dönemindeyken, kış aylarında yapılır. Bu budama, ağacın gelecekteki sağlamlığı ve verimliliği için bir yatırımdır.
Ağaç verim çağına geldiğinde ise “verim budaması” veya “ürün budaması” devreye girer. Bu, her yıl düzenli olarak yapılan bir bakım budamasıdır. Amacı, meyve verecek dallarla yeni sürgünler arasında bir denge kurarak ürün kalitesini ve miktarını optimize etmektir. Bu budamada, bir önceki yıl meyve vermiş olan zayıf ve sarkık dallar ile aşırı sıkışıklığa neden olan dallar çıkarılır. Japon hurması, genellikle o yılki sürgünlerin üzerinde meyve verdiği için, yeni sürgün oluşumunu teşvik edecek kesimler yapılır. Verim budaması için de en uygun zaman, kış dinlenme dönemidir.
Yaz aylarında, ağacın aktif büyüme döneminde de “yaz budaması” olarak adlandırılan hafif bir budama yapılabilir. Bu budamanın amacı, kış budamasında gözden kaçan veya yeni oluşmuş olan istenmeyen sürgünleri (özellikle obur dalları) temizlemektir. Obur dallar, çok hızlı ve dik bir şekilde büyüyerek ağacın enerjisini boşa harcar ve taç içini gölgeler. Bunların yazın henüz taze ve odunlaşmamışken elle koparılması veya kesilmesi, ağacın enerjisini meyvelere ve istenen dallara yönlendirir. Ancak yaz budaması, her zaman hafif olmalı ve ana dallara dokunulmamalıdır. Aşırı yaz budaması, ağacı strese sokabilir ve güneş yanıklarına neden olabilir. Yaşlanmış ve verimden düşmüş ağaçlar için ise “gençleştirme budaması” yapılır, bu genellikle kışın yapılan daha sert bir kesim işlemidir.
Şekil budaması ve taç oluşturma
Genç Japon hurması fidanlarına dikimden sonraki ilk birkaç yıl boyunca uygulanan şekil budaması, ağacın uzun vadeli sağlığı, sağlamlığı ve verimliliği için atılan en önemli adımlardan biridir. Bu budamanın temel hedefi, meyve yükünü taşıyabilecek güçlü bir iskelet yapı oluşturmak ve ağacın tüm kısımlarının yeterli güneş ışığı alacağı dengeli bir taç formu yaratmaktır. İyi şekillendirilmiş bir ağaç, ilerleyen yıllarda daha az budama gerektirir ve bakımı daha kolay olur. Şekil budamasına genellikle fidan dikildikten sonraki ilk kış dinlenme döneminde başlanır.
Japon hurması için en yaygın olarak kullanılan taç şekillerinden biri “modifiye lider” sistemdir. Bu sistemde, fidanın tepesi, dikimden sonra yaklaşık 80-100 cm yükseklikten kesilir. Bu kesim, yan dalların oluşumunu teşvik eder. Bir sonraki yıl, bu yan dallar arasından, ana gövde etrafında farklı yönlere bakan ve aralarında dikey olarak en az 15-20 cm mesafe bulunan 3 ila 5 adet dal, ana iskelet dalları olarak seçilir. Geriye kalan dallar ve lider dala rakip olabilecek güçlü dikey sürgünler dipten kesilir. Seçilen ana dalların gövdeyle yaptığı açı da önemlidir; çok dar açılı dallar ileride kolayca kırılabileceği için, daha geniş açılı (45-60 derece) dallar tercih edilmelidir.
Bir diğer popüler şekil ise “goble” veya “kase” şeklidir. Bu sistem, özellikle daha sıcak ve güneşli iklimlerde, meyvelerin daha iyi renklenmesi için tercih edilir. Goble sisteminde, fidanın merkezi açık bırakılır. Dikimden sonra fidan yine 80-100 cm’den kesilir. Bir sonraki yıl, kesim noktasının altından çıkan sürgünlerden, gövdenin etrafında eşit aralıklarla dağılmış 3-4 adet güçlü dal seçilir. Ağacın merkezindeki lider dal ve diğer tüm sürgünler tamamen çıkarılır. Bu, ağacın ortasının açık bir vazo veya kase gibi büyümesini sağlar, bu da güneş ışığının ve havanın tacın en iç kısımlarına bile ulaşmasına olanak tanır.
Hangi şekil seçilirse seçilsin, takip eden 2-3 yıl boyunca şekil budamasına devam edilir. Her kış, bir önceki yıl seçilen ana dalların üzerinde oluşan ikincil dallar seçilerek taç yapısı genişletilir. Bu süreçte, iç içe giren, birbirine sürtünen, zayıf veya yanlış yöne büyüyen tüm dallar temizlenir. Amaç, ağacın enerjisini sadece seçilmiş olan iskelet yapısını güçlendirmeye yönlendirmektir. Bu ilk birkaç yıllık sabırlı ve bilinçli budama, ağacın ömrü boyunca sağlıklı ve verimli kalmasının temelini oluşturur.
Verim budaması ve ürün kalitesine etkisi
Ağaç, şekil budaması ile istenen iskelet yapısına ulaştıktan ve düzenli olarak meyve vermeye başladıktan sonra, her yıl yapılan budama “verim budaması” olarak adlandırılır. Bu budamanın temel amacı, ağacın vejetatif (sürgün, yaprak) ve generatif (çiçek, meyve) faaliyetleri arasında sürdürülebilir bir denge kurmaktır. Bu denge, hem o yılki ürünün kalitesini artırır hem de ağacın bir sonraki yıl için yeterli gücü depolamasını sağlayarak “periyodisite” (bir yıl çok, bir yıl az ürün verme) eğilimini kırar. Verim budaması, kış dinlenme döneminde, genellikle şubat veya mart aylarında yapılır.
Verim budamasının ilk adımı, genel bir temizliktir. Kuru, hastalıklı, kırık ve bir önceki yıldan kalmış mumyalaşmış meyve taşıyan dallar öncelikle çıkarılır. Ardından, ağacın iç kısmını gölgeleyen, merkeze doğru büyüyen, birbirine sürtünen veya çok sıkışık büyüyen dallar seyreltilir. Bu işlem, tacın iç kısımlarının daha iyi ışık ve hava almasını sağlar. Bu, sadece meyvelerin daha iyi renklenmesi ve olgunlaşması için değil, aynı zamanda mantar hastalıklarının önlenmesi için de kritik öneme sahiptir. Ayrıca, gövdeden veya ana dallardan çıkan güçlü, dikey sürgünler olan obur dallar da dipten kesilerek temizlenmelidir.
Japon hurması, genellikle o yıl gelişen yeni sürgünlerin üzerinde meyve gözlerini oluşturur. Bu nedenle verim budamasının ana hedeflerinden biri, her yıl yeterli sayıda yeni ve sağlıklı meyve sürgünü oluşumunu teşvik etmektir. Bunu sağlamak için, bir önceki yıl meyve vermiş olan, genellikle daha zayıf ve sarkık hale gelmiş olan dallar, ya tamamen dipten ya da üzerinde yeni bir sürgün bırakacak şekilde kısaltılır. Bu işleme “dalların yenilenmesi” denir. Bu kesimler, uyuyan gözleri uyararak yeni ve daha verimli sürgünlerin çıkmasını sağlar.
Budama, aynı zamanda doğal bir meyve seyreltmesi işlevi görür. Ağacın üzerindeki meyve verecek potansiyel dal sayısı azaltılarak, ağacın enerjisi daha az sayıda meyveye yönlendirilir. Bu, kalan meyvelerin daha büyük, daha ağır ve daha kaliteli olmasını sağlar. Aşırı meyve yükü, sadece meyvelerin küçük kalmasına neden olmakla kalmaz, aynı zamanda dalların ağırlıkla kırılmasına ve ağacın bir sonraki yıl için aşırı yorularak verimden düşmesine de yol açar. Dengeli bir verim budaması, ağacın kaynaklarını en verimli şekilde kullanarak her yıl istikrarlı ve kaliteli bir hasat sunmasının anahtarıdır.
Yaşlı ağaçların gençleştirme budaması
Zamanla, iyi bakılmamış veya çok yaşlanmış Japon hurması ağaçları verimden düşebilir. Taçları aşırı sıklaşır, iç kısımlarda kuruma başlar, meyve verimi azalır ve meyveler küçülerek kalitesizleşir. Bu gibi durumlarda, ağacı yeniden canlandırmak ve verimli hale getirmek için “gençleştirme budaması” olarak adlandırılan daha sert bir budama tekniği uygulanır. Bu budamanın amacı, yaşlı ve verimsiz dalları çıkararak, ağacı yeni, genç ve daha verimli sürgünler oluşturmaya teşvik etmektir. Gençleştirme budaması, ağaç için oldukça stresli bir işlem olduğu için dikkatli ve genellikle birkaç yıla yayılarak yapılmalıdır.
Gençleştirme budaması için en uygun zaman, ağacın tam dinlenme döneminde olduğu kış aylarıdır. İşleme başlamadan önce, ağacın genel yapısı dikkatlice incelenmeli ve hangi ana dalların korunacağı, hangilerinin çıkarılacağı veya kısaltılacağı planlanmalıdır. Genellikle, ağacın ana iskeletini oluşturan 3-5 adet sağlıklı ve iyi konumlanmış ana dal korunur. Diğer tüm ana dallar, gövdeye yakın bir noktadan kesilerek çıkarılır. Bu, ağacın tacını büyük ölçüde açar ve yeni sürgünlerin gelişmesi için yer ve ışık sağlar.
Korunmaya karar verilen ana dallar da genellikle üçte bir veya yarısı oranında kısaltılır. Bu kesimler, dalların uçlarındaki zayıf ve verimsiz kısımları temizler ve dalın daha kalın kısımlarındaki uyuyan gözlerden güçlü, yeni sürgünlerin patlamasını teşvik eder. Bu sert budama işlemi, tek bir yılda yapıldığında ağaç için çok büyük bir şok olabilir. Bu nedenle, daha güvenli bir yaklaşım, budamayı 2-3 yıla yaymaktır. İlk yıl, çıkarılacak dalların yarısı kesilir, ikinci yıl kalan yarısı kesilir ve bu süreçte oluşan yeni sürgünler arasından seçim yapılarak yeni bir taç yapısı oluşturulur.
Gençleştirme budaması sonrası, ağaç çok sayıda yeni sürgün oluşturma eğiliminde olacaktır. Bu sürgünlerin hepsi bırakılmamalıdır. İlkbahar ve yaz aylarında bu yeni sürgünler arasından bir seçme (seleksiyon) yapılmalıdır. Yeni tacı oluşturacak olan, iyi konumlanmış ve doğru yönde büyüyen sürgünler bırakılır, geri kalanı ise henüz taze iken temizlenir. Bu işlem, ağacın enerjisinin sadece istenen sürgünlere gitmesini sağlar. Gençleştirme budaması yapılan ağacın, bu yoğun budama sonrası artan su ve besin ihtiyacını karşılamak için gübreleme ve sulama programına da özellikle dikkat edilmelidir. Doğru yapıldığında, gençleştirme budaması yaşlı bir ağaca adeta yeni bir hayat verebilir.
