İri çiçekli bezelye (Lathyrus latifolius) gibi güçlü büyüyen çok yıllık sarmaşıklar için budama, bitkinin sağlığını korumak, görünümünü iyileştirmek ve çiçeklenmesini en üst düzeye çıkarmak için önemli bir bakım pratiğidir. Budama, ilk bakışta bitkiye zarar veriyormuş gibi görünse de, aslında onun enerjisini doğru yerlere yönlendirmesine, daha gür ve dolgun bir yapı oluşturmasına ve daha uzun süre bol çiçek açmasına yardımcı olan canlandırıcı bir müdahaledir. Doğru zamanda ve doğru teknikle yapılan budama, bu güzel bitkinin bahçedeki ömrünü ve performansını önemli ölçüde artırabilir. Budama, farklı amaçlara hizmet eden çeşitli teknikleri içerir.
Budamanın amaçları ve faydaları
İri çiçekli bezelyeyi budamanın birkaç temel amacı ve buna bağlı olarak birçok faydası vardır. İlk ve en yaygın amaç, çiçeklenme süresini uzatmaktır. “Deadheading” olarak bilinen solmuş çiçekleri düzenli olarak kesme işlemi, bitkinin enerji ve kaynaklarını tohum üretmek yerine yeni çiçekler açmaya yönlendirir. Bu basit müdahale, bitkinin yaz başından sonbahara kadar sürekli çiçek açmasını teşvik eder. Aksi takdirde, bitki tohum oluşturmaya başladığında çiçek üretimini yavaşlatır veya durdurur.
İkinci bir amaç, bitkinin boyutunu ve şeklini kontrol altında tutmaktır. İri çiçekli bezelye oldukça agresif bir şekilde büyüyebilir ve hızla geniş bir alanı kaplayabilir. Düzenli budama, bitkinin istenen sınırlar içinde kalmasını sağlar, komşu bitkileri boğmasını engeller ve daha düzenli, yönetilebilir bir görünüm kazandırır. Bu, özellikle küçük bahçelerde veya belirli bir yapıyı (örneğin bir kemer veya küçük bir kafes) kaplaması istendiğinde önemlidir.
Üçüncü olarak, budama bitkinin genel sağlığını iyileştirir. Hastalıklı, zarar görmüş veya ölü dalları kesmek, bu sorunların bitkinin sağlıklı kısımlarına yayılmasını önler. Ayrıca, bitkinin iç kısımlarını incelterek hava sirkülasyonunu ve güneş ışığının nüfuzunu artırır. Daha iyi hava akışı, külleme gibi mantar hastalıklarının gelişme riskini azaltır. Sağlıklı bir bitki, hastalıklara ve zararlılara karşı doğal olarak daha dirençlidir.
Son olarak, budama bitkiyi gençleştirebilir ve canlandırabilir. Zamanla, iri çiçekli bezelye odunsu ve seyrek bir hal alabilir, özellikle taban kısmında yapraklarını kaybedebilir. İlkbaharda yapılacak sert bir geri kesim veya gençleştirme budaması, bitkinin tabanından yeni, güçlü ve sağlıklı sürgünler üretmesini teşvik eder. Bu, bitkinin daha dolgun, daha gür olmasını ve yenilenmiş bir enerjiyle büyümesini sağlar, bu da sonuçta daha iyi bir çiçeklenme anlamına gelir.
Çiçeklenmeyi teşvik için budama (deadheading)
İri çiçekli bezelyenin çiçeklenme performansını en üst düzeye çıkarmanın en etkili yolu, düzenli olarak solmuş çiçekleri temizlemektir. Bu işlem, bahçecilikte “deadheading” olarak bilinir ve bitkinin doğal yaşam döngüsüne basit ama güçlü bir müdahaledir. Bitkinin nihai amacı, soyunu devam ettirmek için tohum üretmektir. Çiçekler tozlaştıktan sonra solmaya başlar ve bitki enerjisini tohum kapsülleri (bezelye kabuklarına benzer) oluşturmaya yönlendirir. Bu süreç, yeni çiçek tomurcukları üretmekten büyük miktarda kaynak çalar.
Solmuş çiçek salkımlarını düzenli olarak keserek, bitkinin tohum üretme girişimini engellemiş olursun. Buna tepki olarak bitki, üreme şansını artırmak için tekrar tekrar yeni çiçekler üretmeye çalışır. Bu, çiçeklenme dönemini haftalar, hatta aylar boyunca uzatabilir. Bu işlemi ne kadar düzenli yaparsan, sonuç o kadar etkili olur. İdeal olarak, bu işlem haftada en az bir veya iki kez, bahçede gezinirken yapılmalıdır.
Deadheading işlemini yapmak oldukça basittir. Solmuş veya solmakta olan çiçek salkımını takip ederek sapın ana gövdeyle veya bir yaprak koltuğuyla birleştiği yere kadar in. Kesimi bu noktadan temiz bir makas veya budama makası kullanarak yap. Sadece çiçek başlarını koparmak yerine tüm çiçek sapını kesmek, bitkinin daha düzenli görünmesini sağlar ve çürüyen sapların kalmasını önler. Bu işlem, bitkinin enerjisini boşa harcamasını önleyerek onu yeni çiçek sapları üretmeye teşvik eder.
Eğer bitkiden tohum almak istersen, sezon sonunda birkaç çiçek salkımının bitki üzerinde kalmasına ve tohum kapsülü oluşturmasına izin verebilirsin. Kapsüller sararıp kuruduğunda, tohumlar toplanmaya hazırdır. Ancak, sezonun büyük bir bölümünde deadheading yapmak, kesintisiz bir çiçek gösterisi sağlamanın anahtarıdır. Bu küçük çaba, iri çiçekli bezelyenin bahçedeki en uzun süre çiçek açan bitkilerden biri olmasını sağlayacaktır.
Şekil verme ve kontrol budaması
İri çiçekli bezelye, uygun koşullarda oldukça hızlı ve geniş bir alana yayılan bir sarmaşıktır. Bu güçlü büyüme alışkanlığı, zaman zaman bitkinin boyutunu ve yayılmasını kontrol altında tutmak için şekil verme budaması yapılmasını gerektirir. Bu tür bir budama, genellikle büyüme mevsimi boyunca, bitki aktif olarak büyürken yapılır. Amaç, bitkiyi belirlenmiş bir alanda tutmak, komşu bitkilerin üzerine taşmasını önlemek ve genel olarak daha düzenli ve estetik bir görünüm sağlamaktır.
Kontrol budaması, bitkinin destek yapısının dışına taşan, istenmeyen yönlere uzanan veya çok sıkışık büyüyen sürgünlerin kesilmesini içerir. Kesimleri yaparken, bir yaprak boğumunun hemen üzerinden kesmeye özen göster. Bu, kesilen noktadan yeni dalların çıkmasını teşvik eder. Bu budama türü, bitkinin enerjisini ana yapı içinde daha yoğun bir büyüme için kullanmasına yardımcı olur, bu da daha dolgun bir görünümle sonuçlanır.
İlkbaharda, genç sürgünler uzamaya başladığında, bitkiyi daha gür bir yapıya teşvik etmek için uç alma (pinching) tekniği de kullanılabilir. Sürgünler yaklaşık 15-20 cm uzunluğa ulaştığında, uç büyüme noktalarını parmaklarınla veya bir makasla kes. Bu, sürgünün ucundaki büyüme hormonunu (oksin) ortadan kaldırır ve yan tomurcukların uyanmasını teşvik eder. Sonuç olarak, tek bir uzun sürgün yerine, aynı noktadan iki veya daha fazla yeni sürgün çıkar. Bu işlem, bitkinin daha dallı ve daha fazla çiçek sapı üreten bir yapıya sahip olmasını sağlar.
Şekil verme ve kontrol budaması sırasında çok fazla yeşil aksamı bir anda kesmekten kaçın. Genellikle, bitkinin toplam hacminin üçte birinden fazlasını tek seferde budamamak en iyisidir. Budamayı sezon boyunca düzenli olarak küçük miktarlarda yapmak, bitki için daha az stresli olur ve sürekli olarak düzenli bir görünüm sağlar. Bu proaktif yaklaşım, bitkinin kontrolden çıkmasını önler ve bahçenin genel düzenine uyum sağlamasına yardımcı olur.
Sert geri kesim ve gençleştirme
Birkaç yıl sonra, iri çiçekli bezelye bitkisi yaşlanma belirtileri gösterebilir. Taban kısmı odunsu ve yapraksız hale gelebilir, büyüme gücü azalabilir ve çiçeklenme eskisi kadar bol olmayabilir. Bu durumda, bitkiyi canlandırmak ve gençleştirmek için sert bir geri kesim veya gençleştirme budaması yapılabilir. Bu, bitkinin tamamen yenilenmesini ve tabanından taze, güçlü sürgünler çıkarmasını teşvik eden radikal bir budama yöntemidir. Bu işlem, bitkinin ömrünü uzatır ve performansını önemli ölçüde artırır.
Gençleştirme budaması için en uygun zaman, kış sonu veya ilkbahar başıdır. Bu dönemde bitki hala uykudadır ve yeni büyüme henüz başlamamıştır. Bu zamanlama, bitkinin kesim stresini daha kolay atlatmasını ve tüm enerjisini yeni sürgünler üretmeye odaklamasını sağlar. Kesinlikle büyüme mevsiminin ortasında veya sonbaharda sert bir budama yapmaktan kaçın, çünkü bu bitkiyi zayıflatabilir.
İşlemi gerçekleştirmek için, keskin ve temiz bir budama makası veya testere kullanarak bitkinin tüm gövdelerini topraktan yaklaşık 10-15 cm yukarıdan kes. Bu, ilk başta oldukça sert bir müdahale gibi görünebilir, ancak bitkinin kök sistemi sağlam olduğu sürece, bu kesimden sonra hızla toparlanacaktır. Kesim, bitkinin tabanındaki uyuyan tomurcukları harekete geçirir ve çok sayıda yeni, sağlıklı sürgünün ortaya çıkmasını tetikler.
Sert geri kesimden sonra, bitkinin etrafındaki toprağa bir kat kompost veya yavaş salınımlı, dengeli bir gübre uygulamak, yeni büyüme için gerekli besinleri sağlayarak toparlanma sürecini destekler. Havalar ısındığında ve yeni sürgünler belirmeye başladığında, bitkiyi düzenli olarak sulamaya başla. Bu gençleştirme işlemi sayesinde, eski ve yorgun bitki, birkaç ay içinde tamamen yenilenmiş, daha gür, daha sağlıklı ve bol çiçek açan bir sarmaşığa dönüşecektir. Bu işlem her 3-4 yılda bir tekrarlanabilir.
Budama zamanlaması ve araçları
Herhangi bir budama işleminin başarısı, doğru zamanlamaya ve doğru araçların kullanımına bağlıdır. İri çiçekli bezelye için budama zamanlaması, budamanın amacına göre değişir. Çiçeklenmeyi teşvik etmek için yapılan deadheading, çiçeklenme dönemi boyunca (yaz ve sonbahar başı) sürekli olarak yapılmalıdır. Şekil verme ve kontrol budaması, bitki aktif olarak büyürken, ilkbahar ve yaz aylarında ihtiyaç duyuldukça yapılır. En radikal müdahale olan sert geri kesim veya gençleştirme budaması ise, bitki uykudayken, yani kış sonu veya ilkbahar başında yapılmalıdır.
Doğru aletleri kullanmak, hem bitki sağlığı hem de kendi güvenliğin için önemlidir. İnce, yeşil sürgünleri kesmek ve deadheading yapmak için keskin bir bahçe makası veya hatta parmakların yeterli olabilir. Daha kalın, odunsu gövdeler için ise bypass tipi bir budama makası kullanmak en iyisidir. Bypass makaslar, bir makas gibi keserek temiz ve düzgün bir kesim yüzeyi bırakır. Örs tipi makaslar ise gövdeyi ezerek zarar verebilir, bu da hastalığa davetiye çıkarır. Çok yaşlı ve kalınlaşmış bir bitki tabanını kesmek için bir budama testeresi gerekebilir.
Kullanacağın tüm aletlerin keskin ve temiz olduğundan emin ol. Kör aletler dokuları yırtarak ve ezerek düzensiz yaralar açar, bu da bitkinin iyileşmesini zorlaştırır. Kirli aletler ise hastalıkları bir bitkiden diğerine taşıyabilir. Bu nedenle, her kullanımdan önce ve özellikle hastalıklı bir bitkiyi budadıktan sonra, aletlerini izopropil alkol veya çamaşır suyu solüsyonu (1 birim çamaşır suyu, 9 birim su) ile dezenfekte etme alışkanlığı edin.
Budama yaparken her zaman eldiven giymek, ellerini çiziklerden ve bitki özsuyundan korur. Kesimleri yaparken dikkatli ol ve neyi neden kestiğini bilerek hareket et. Planlı ve bilinçli bir budama, iri çiçekli bezelyenin bahçendeki en göz alıcı unsurlardan biri olmasını sağlamak için atabileceğin en etkili adımlardan biridir.
