Uprawa fasoli, mimo że stosunkowo łatwa, narażona jest na ataki ze strony licznych chorób i szkodników, które mogą w znacznym stopniu obniżyć wielkość i jakość plonu, a w skrajnych przypadkach doprowadzić do całkowitego zniszczenia plantacji. Kluczem do skutecznej ochrony jest umiejętność rozpoznawania pierwszych objawów, znajomość cyklu rozwojowego patogenów i szkodników oraz stosowanie zintegrowanych metod ochrony, łączących profilaktykę, metody agrotechniczne, biologiczne i w ostateczności chemiczne. Świadome zarządzanie uprawą pozwala na minimalizację strat i uzyskanie zdrowych, bezpiecznych dla konsumenta plonów. Regularna lustracja roślin to podstawa wczesnego wykrywania zagrożeń.
Choroby fasoli najczęściej wywoływane są przez grzyby, bakterie oraz wirusy. Rozwojowi wielu z nich, zwłaszcza chorób grzybowych, sprzyja wysoka wilgotność powietrza, częste opady deszczu, zbyt gęsty siew oraz zachwaszczenie plantacji. Do najgroźniejszych chorób grzybowych należą antraknoza fasoli, szara pleśń, fuzaryjne więdnięcie fasoli oraz rdza fasoli. Choroby bakteryjne, takie jak bakterioza obwódkowa czy bakteryjna plamistość, również mogą powodować znaczne straty, rozprzestrzeniając się gwałtownie w sprzyjających warunkach.
Szkodniki atakujące fasolę można podzielić na te, które żerują na częściach nadziemnych, oraz te, które uszkadzają system korzeniowy i nasiona w glebie. Do najczęściej występujących szkodników nadziemnych należą mszyce, przędziorki, zmieniki oraz strąkowiec fasolowy, który niszczy nasiona w trakcie przechowywania. Szkodniki glebowe, takie jak śmietka kiełkówka, pędraki czy drutowce, mogą powodować znaczne straty już na etapie kiełkowania i wschodów, niszcząc młode siewki.
Podstawą skutecznej ochrony fasoli jest szeroko pojęta profilaktyka. Obejmuje ona stosowanie zdrowego, kwalifikowanego materiału siewnego, unikanie uprawy na glebach podmokłych i ciężkich, a przede wszystkim przestrzeganie zasad prawidłowego płodozmianu. Nie należy uprawiać fasoli na tym samym stanowisku częściej niż co 4 lata. Ważne jest również staranne niszczenie resztek pożniwnych, które mogą być źródłem infekcji w kolejnym sezonie, oraz utrzymywanie plantacji w czystości od chwastów.
Wczesne wykrycie problemu daje największe szanse na jego skuteczne zwalczenie. Dlatego niezbędne są regularne inspekcje roślin, podczas których należy zwracać uwagę na wszelkie niepokojące objawy – plamy na liściach, naloty, więdnięcie, deformacje czy obecność szkodników. W przypadku zauważenia pierwszych symptomów choroby lub szkodnika, należy podjąć odpowiednie działania, wybierając w pierwszej kolejności metody niechemiczne, takie jak usuwanie porażonych części roślin czy stosowanie preparatów biologicznych.
Więcej artykułów na ten temat
Najczęstsze choroby grzybowe
Antraknoza fasoli, wywoływana przez grzyb Colletotrichum lindemuthianum, jest jedną z najgroźniejszych chorób tej rośliny. Objawy pojawiają się na wszystkich nadziemnych częściach fasoli. Na liściach są to brunatne, kanciaste plamy na nerwach, natomiast na strąkach tworzą się charakterystyczne, wgłębione, ciemne plamy z czerwonawą obwódką. W warunkach wysokiej wilgotności w obrębie plam pojawiają się różowe skupiska zarodników grzyba. Patogen przenosi się głównie z porażonymi nasionami, dlatego kluczowe jest stosowanie zdrowego materiału siewnego.
Szara pleśń (Botrytis cinerea) to choroba polifagiczna, która atakuje wiele gatunków roślin, w tym fasolę. Rozwojowi choroby sprzyja wysoka wilgotność i uszkodzenia mechaniczne roślin. Objawy mogą występować na wszystkich częściach rośliny w postaci wodnistych, szybko powiększających się plam gnilnych, które wkrótce pokrywają się charakterystycznym, szarym, pylącym nalotem grzybni. Choroba jest szczególnie groźna w okresie kwitnienia i zawiązywania strąków, prowadząc do ich masowego gnicia.
Fuzaryjne więdnięcie fasoli, powodowane przez grzyby z rodzaju Fusarium, to choroba odglebowa, która prowadzi do zatykania wiązek przewodzących w roślinie. Pierwszym objawem jest żółknięcie i więdnięcie dolnych liści, które postępuje ku górze rośliny. Charakterystyczne jest to, że często więdnie tylko jedna strona liścia lub pędu. Na przekroju poprzecznym podstawy łodygi widoczne jest zbrunatnienie wiązek przewodzących. Porażone rośliny karłowacieją i przedwcześnie zamierają.
Rdza fasoli (Uromyces appendiculatus) objawia się w postaci licznych, drobnych, rdzawobrunatnych grudek (urediniów) na dolnej stronie liści. Z czasem plamy te mogą pojawiać się również na górnej stronie liści oraz na strąkach i łodygach. Silnie porażone liście żółkną, zasychają i przedwcześnie opadają, co prowadzi do osłabienia rośliny i znacznego obniżenia plonu. Rozwojowi choroby sprzyja ciepła i wilgotna pogoda.
Choroby bakteryjne i wirusowe
Bakterioza obwódkowa fasoli, wywoływana przez bakterię Pseudomonas savastanoi pv. phaseolicola, jest jedną z najpoważniejszych chorób bakteryjnych. Na liściach pojawiają się początkowo małe, wodniste plamki, które z czasem powiększają się, a ich środek zasycha i staje się brunatny. Charakterystycznym objawem jest szeroka, jasnozielona lub żółtawa obwódka wokół plamy. Bakterie mogą porażać również strąki, tworząc na nich okrągłe, wodniste plamy, z których w wilgotnych warunkach może wyciekać śluz bakteryjny. Choroba przenosi się z nasionami oraz z kroplami deszczu.
Bakteryjna plamistość fasoli (Xanthomonas axonopodis pv. phaseoli) daje objawy podobne do bakteriozy obwódkowej, ale plamy na liściach są zazwyczaj większe, nieregularne i nie posiadają tak wyraźnej, żółtej obwódki. Plamy te szybko nekrotyzują, a porażona tkanka wykrusza się, pozostawiając w liściach dziury. Na strąkach choroba powoduje powstawanie czerwono-brunatnych, lekko wklęsłych plam. Obie choroby bakteryjne są trudne do zwalczania, dlatego kluczowa jest profilaktyka, w tym stosowanie zdrowych nasion i unikanie pracy na mokrej plantacji.
Choroby wirusowe, takie jak mozaika zwykła fasoli (BCMV) czy mozaika żółta fasoli (BYMV), również mogą stanowić poważny problem. Objawy są zróżnicowane w zależności od wirusa i odmiany fasoli. Najczęściej obserwuje się mozaikowate przebarwienia na liściach (jasno- i ciemnozielone plamy), deformacje, pęcherzykowatość i zwijanie się blaszek liściowych. Rośliny porażone wirusami są skarłowaciałe i dają znacznie niższy plon. Wirusy przenoszone są głównie przez mszyce oraz mechanicznie, z sokiem chorych roślin.
Zwalczanie chorób wirusowych jest niemożliwe, dlatego ochrona polega wyłącznie na zapobieganiu. Należy uprawiać odmiany odporne lub tolerancyjne na wirusy, stosować zdrowy materiał siewny oraz zwalczać mszyce, które są głównymi wektorami tych chorób. Porażone rośliny należy jak najszybciej usuwać z plantacji i niszczyć, aby ograniczyć źródło infekcji dla zdrowych roślin. Ważne jest również odkażanie narzędzi używanych do pielęgnacji roślin.
Szkodniki atakujące części nadziemne
Mszyce, a zwłaszcza mszyca burakowa, są jednymi z najczęściej występujących szkodników na fasoli. Tworzą one liczne kolonie na najmłodszych, najdelikatniejszych częściach roślin – wierzchołkach pędów, młodych liściach i kwiatostanach. Wysysając soki roślinne, powodują osłabienie wzrostu, deformacje liści i pędów. Dodatkowo, mszyce wydalają lepką spadź, na której rozwijają się grzyby sadzakowe, ograniczające fotosyntezę. Co najważniejsze, są głównymi wektorami groźnych chorób wirusowych.
Przędziorek chmielowiec to niewielki pajęczak, który żeruje na dolnej stronie liści, wysysając soki komórkowe. Jego obecność zdradzają początkowo drobne, żółte cętki na liściach, które z czasem zlewają się, prowadząc do żółknięcia, brązowienia i zasychania całych liści. Na dolnej stronie blaszki liściowej można zauważyć delikatną pajęczynkę. Przędziorki rozwijają się masowo w warunkach wysokiej temperatury i niskiej wilgotności powietrza.
Zmieniki to pluskwiaki, które nakłuwają pąki kwiatowe, kwiaty i młode zawiązki strąków, wprowadzając do nich toksyczną ślinę. Prowadzi to do deformacji, zasychania i opadania uszkodzonych organów. Uszkodzone strąki są poskręcane i często mają gorzki smak. Szkodliwość zmieników jest największa w okresie kwitnienia i zawiązywania strąków. Ich zwalczanie jest trudne ze względu na dużą ruchliwość i nalatywanie z okolicznych upraw i nieużytków.
Strąkowiec fasolowy jest groźnym szkodnikiem nasion. Samice składają jaja na dojrzewających strąkach lub bezpośrednio na suchych nasionach w magazynie. Larwy wgryzają się do wnętrza nasion i tam żerują, wyjadając ich zawartość. Uszkodzone nasiona mają charakterystyczne, okrągłe otworki, przez które wychodzą dorosłe chrząszcze. Takie nasiona tracą wartość siewną i konsumpcyjną. Zapobieganie polega na przechowywaniu nasion w niskiej temperaturze (poniżej 10°C) lub ich przemrażaniu.
Szkodniki glebowe i ich zwalczanie
Śmietka kiełkówka to groźny szkodnik, którego larwy żerują na kiełkujących nasionach i młodych siewkach wielu roślin, w tym fasoli. Uszkodzone nasiona nie kiełkują lub gniją w glebie. Larwy mogą również wgryzać się do podliścieniowej części łodygi młodych siewek, powodując ich więdnięcie i zamieranie. Największe szkody śmietka wyrządza w latach chłodnych i wilgotnych, kiedy kiełkowanie roślin jest spowolnione. Zapobieganie polega na przyspieszaniu wschodów poprzez siew w dobrze ogrzaną glebę.
Pędraki (larwy chrabąszczy) i drutowce (larwy sprężyków) to wielożerne szkodniki glebowe, które mogą uszkadzać system korzeniowy fasoli. Podgryzają korzenie, powodując osłabienie wzrostu, więdnięcie, a nawet zamieranie całych roślin. Mogą również wgryzać się w kiełkujące nasiona. Ich szkodliwość jest największa na polach po ugorach, nieużytkach lub wieloletnich uprawach traw. Zwalczanie tych szkodników jest trudne i opiera się głównie na prawidłowej agrotechnice, w tym głębokiej orce jesiennej.
Rolnice to gąsienice motyli, które żerują nocą, podcinając młode rośliny tuż przy powierzchni ziemi. W ciągu dnia ukrywają się w wierzchniej warstwie gleby. Jedna gąsienica może w ciągu jednej nocy zniszczyć kilka roślin w rzędzie. Ich obecność zdradzają charakterystyczne, pościnane siewki. Walka z rolnicami polega na ręcznym ich wybieraniu z gleby wokół uszkodzonych roślin lub stosowaniu preparatów biologicznych zawierających nicienie.
Zwalczanie szkodników glebowych opiera się przede wszystkim na działaniach profilaktycznych. Prawidłowy płodozmian, unikanie uprawy fasoli na stanowiskach o dużym zagrożeniu (np. po trawach), niszczenie chwastów (które są żywicielami wielu szkodników) oraz staranna uprawa gleby, zwłaszcza głęboka orka jesienna, która niszczy zimujące stadia szkodników, to podstawowe metody ograniczania ich populacji. W przypadku masowego wystąpienia można sięgnąć po zarejestrowane insektycydy doglebowe lub zaprawiony materiał siewny.
Metody profilaktyczne i ekologiczne
Najskuteczniejszą i najbardziej ekologiczną metodą ochrony fasoli jest zapobieganie występowaniu chorób i szkodników. Podstawą jest wybór odmian odpornych lub tolerancyjnych na najczęściej występujące patogeny. Hodowcy oferują coraz więcej odmian odpornych na przykład na antraknozę czy wirusa mozaiki zwykłej fasoli. Wybór takiej odmiany już na starcie znacząco ogranicza ryzyko problemów w trakcie uprawy.
Kluczowe znaczenie ma płodozmian i zachowanie co najmniej 4-letniej przerwy w uprawie fasoli i innych roślin strączkowych na tym samym polu. Ta prosta zasada przerywa cykl rozwojowy wielu patogenów odglebowych i szkodników. Ważne jest również unikanie sąsiedztwa innych upraw, które mogą być źródłem infekcji, na przykład upraw bobu, grochu czy koniczyny. Staranna uprawa roli, w tym głęboka orka jesienna, niszczy formy przetrwalnikowe patogenów i zimujące szkodniki.
Metody agrotechniczne, takie jak optymalny termin siewu w dobrze ogrzaną glebę, właściwa rozstawa zapewniająca przewiewność łanu, zrównoważone nawożenie (unikanie przenawożenia azotem) oraz regularne odchwaszczanie, tworzą warunki niesprzyjające rozwojowi chorób i szkodników. Ściółkowanie gleby nie tylko ogranicza zachwaszczenie i parowanie wody, ale również tworzy barierę dla niektórych szkodników glebowych i zapobiega kontaktowi strąków z wilgotną ziemią.
W walce z chorobami i szkodnikami można wykorzystać szeroką gamę metod biologicznych. Opryski preparatami na bazie wyciągów roślinnych (np. z czosnku, pokrzywy, wrotyczu) mogą odstraszać szkodniki i hamować rozwój niektórych chorób. Wprowadzanie do ogrodu naturalnych wrogów szkodników, takich jak biedronki, złotooki czy ptaki, poprzez tworzenie dla nich przyjaznych warunków (hotele dla owadów, budki lęgowe), pomaga w utrzymaniu populacji mszyc i innych szkodników na niskim poziomie. W ostateczności można sięgnąć po biopreparaty zawierające pożyteczne grzyby, bakterie czy wirusy, które selektywnie niszczą patogeny i szkodniki.
