Gajenje dunje, uprkos njenoj popularnosti i vrednosti, suočava se sa značajnim izazovima u vidu brojnih bolesti i štetočina koje mogu ugroziti zdravlje stabala i drastično smanjiti prinos i kvalitet plodova. Intenzivna proizvodnja stvara povoljne uslove za razvoj i širenje patogena, te je poznavanje najznačajnijih prouzrokovača bolesti i štetočina, kao i simptoma koje izazivaju, od presudnog značaja za svakog proizvođača. Uspešna zaštita se ne zasniva samo na primeni hemijskih sredstava, već na integralnom pristupu koji obuhvata preventivne agrotehničke mere, praćenje pojave štetnih organizama i pravovremenu primenu ciljanih mera suzbijanja. Samo zdrav zasad može ostvariti svoj puni genetski potencijal i doneti ekonomski isplativ rod.
Među najznačajnijim bolestima koje napadaju dunju ističu se one izazvane bakterijama i gljivicama. Bakterijska plamenjača, izazvana bakterijom Erwinia amylovora, predstavlja jednu od najdestruktivnijih bolesti, koja može dovesti do sušenja i propadanja čitavih stabala. Od gljivičnih oboljenja, najveće ekonomske štete nanosi monilija, koja uzrokuje trulež plodova, kao i pegavost lista dunje, koja dovodi do prevremenog opadanja lišća i slabljenja voćke. Pepelnica takođe može biti problem u nekim godinama, prekrivajući mlade listove i mladare beličastom prevlakom i usporavajući njihov razvoj.
Svet insekata takođe predstavlja veliku pretnju za zasade dunje. Najveći problem u proizvodnji su svakako štetočine koje oštećuju plodove, čineći ih neupotrebljivim za tržište. Jabučni i breskvin smotavac su ključne štetočine čije se gusenice ubušuju u plodove i uništavaju ih iznutra. Pored njih, razne vrste lisnih vaši napadaju mlade delove biljke, sišući sokove i izazivajući deformacije lišća i mladara. U nekim regionima, problem mogu predstavljati i rutava buba, koja oštećuje cvetove, kao i razne vrste grinja.
Uspešna borba protiv ovih pretnji zahteva integrisan pristup. Preventivne mere, kao što su izbor otpornijih sorti, pravilno orezivanje za postizanje dobre provetrenosti krune, uništavanje biljnih ostataka i mumificiranih plodova, kao i uravnoteženo đubrenje, značajno smanjuju potencijal zaraze. Redovno praćenje zasada, korišćenje feromonskih klopki za praćenje leta smotavaca i praćenje vremenskih uslova ključni su za određivanje optimalnih rokova za primenu pesticida. Cilj je smanjiti broj hemijskih tretmana na neophodan minimum, štiteći tako životnu sredinu i zdravlje potrošača, a istovremeno osiguravajući zdrav i kvalitetan prinos.
Bakterijska plamenjača (Erwinia amylovora)
Bakterijska plamenjača je bez sumnje najopasnija bolest dunje, ali i drugih jabučastih voćnih vrsta poput jabuke i kruške. Prouzrokovana je bakterijom Erwinia amylovora i njena pojava može imati katastrofalne posledice po zasad. Bolest se najintenzivnije širi u uslovima toplog i vlažnog vremena, posebno tokom perioda cvetanja. Kiša, vetar i insekti (pčele, muve) prenose bakterije sa zaraženih na zdrave cvetove, odakle zaraza prodire dublje u biljku. Simptomi su veoma karakteristični i lako prepoznatljivi, a bolest napada sve delove biljke.
Prvi simptomi se obično javljaju na cvetovima, koji postaju vodenasti, zatim smeđi i na kraju pocrne, sasuše se, ali ne opadaju sa grana. Sa cvetova, zaraza se širi na mladare i lišće. Vrhovi mladara se suše, savijaju u obliku pastirskog štapa, a lišće na njima crni i izgleda kao da je spaljeno vatrom, po čemu je bolest i dobila ime. Na granama i deblu mogu se javiti rak-rane iz kojih, pri vlažnom vremenu, curi žućkasti bakterijski iscedak (eksudat) koji je prepun bakterija i predstavlja glavni izvor zaraze.
Borba protiv bakterijske plamenjače je izuzetno teška i zasniva se pre svega na preventivnim merama. Sadnja isključivo zdravog, sertifikovanog sadnog materijala je prvi i osnovni korak. Tokom vegetacije, neophodan je redovan pregled zasada. Čim se primete prvi simptomi, zaražene grane se moraju odmah odseći, i to duboko u zdravo tkivo, najmanje 30-40 cm ispod vidljivih simptoma. Alat (makaze, testera) se nakon svakog reza mora dezinfikovati alkoholom ili varikinom kako se zaraza ne bi prenosila na zdrava stabla. Svi odsečeni delovi se moraju odmah izneti iz voćnjaka i spaliti.
Hemijska zaštita je ograničenog dometa, ali može pomoći u smanjenju infekcije. Preventivno prskanje preparatima na bazi bakra u fazi mirovanja i u početku vegetacije (faza „mišjih ušiju“) smanjuje infektivni potencijal na kori drveta. Tokom cvetanja, koje je najkritičniji period za infekciju, mogu se koristiti preparati na bazi fosfonata ili biološki preparati koji sadrže antagonističke bakterije. Primena antibiotika (streptomicin) je u mnogim zemljama zabranjena ili strogo ograničena zbog rizika od razvoja rezistencije.
Trulež plodova (Monilinia fructigena)
Monilija, ili trulež plodova, je široko rasprostranjena gljivična bolest koja nanosi direktne štete na plodovima, čineći ih neupotrebljivim. Gljivica Monilinia fructigena prezimljava u zaraženim, sasušenim plodovima koji ostaju na stablu ili na zemlji („mumije“), kao i u rak-ranama na granama. U proleće, sa porastom temperature i vlažnosti, gljivica formira spore koje se vetrom i kišom prenose na cvetove i mlade plodove. Ipak, najčešće do infekcije plodova dolazi kasnije tokom leta, i to kroz neku vrstu oštećenja na pokožici.
Oštećenja na plodu koja služe kao ulazna vrata za infekciju mogu biti izazvana insektima (pre svega smotavcima), gradom, pticama ili mehaničkim putem tokom obrade. Na mestu infekcije javlja se smeđa pega koja se brzo širi i zahvata ceo plod. U uslovima visoke vlažnosti, na površini pege formiraju se karakteristični koncentrični krugovi sivkasto-žućkastih sporonosnih jastučića. Zaraženi plodovi brzo trule, opadaju ili se sasuše i ostaju na grani kao mumificirani plodovi, zatvarajući tako krug razvoja bolesti.
Osnovna i najvažnija mera u borbi protiv monilije je uklanjanje izvora zaraze. Tokom zimske rezidbe, neophodno je sakupiti i uništiti (spaliti ili zakopati) sve zaostale mumificirane plodove sa stabala i sa zemlje ispod voćaka. Takođe, potrebno je orezati i ukloniti sve suve i polomljene grane na kojima se mogu nalaziti rak-rane od monilije. Smanjenje oštećenja na plodovima takođe značajno doprinosi suzbijanju ove bolesti, što znači da je redovna zaštita od insekata koji oštećuju plodove, poput smotavca, istovremeno i mera borbe protiv monilije.
Hemijska zaštita se sprovodi primenom fungicida. Preventivni tretmani se mogu izvoditi u periodu posle cvetanja i tokom intenzivnog porasta plodova. Posebno je važno izvršiti tretman nakon nepogoda praćenih gradom, jer su tada plodovi puni rana i izuzetno podložni infekciji. Za suzbijanje monilije koristi se širok spektar fungicida (na bazi kaptana, ciprodinila, fludioksonila itd.), a važno je poštovati uputstva proizvođača i voditi računa o karenci, odnosno vremenu koje mora proći od poslednjeg prskanja do berbe.
Pegavost lista (Diplocarpon mespili)
Pegavost lista dunje, poznata i kao entomosporioza, je gljivična bolest koju izaziva Diplocarpon mespili. Ova bolest primarno napada lišće, ali može zaraziti i mladare i plodove. Jača pojava ove bolesti dovodi do masovnog, prevremenog opadanja lišća već tokom leta (u avgustu), što ima niz negativnih posledica. Biljka ostaje bez lisne mase, smanjuje se fotosinteza, plodovi ostaju sitni i ne dozrevaju pravilno, a diferencijacija cvetnih pupoljaka za narednu godinu je znatno slabija. Takođe, ogolela stabla su podložnija izmrzavanju tokom zime.
Simptomi se prvo javljaju na licu lista u vidu sitnih, okruglastih, crvenkastih pega. Vremenom, pege se šire, postaju tamnije, a u njihovom centru se može uočiti crna tačkica (acervul) u kojoj se formiraju spore. U slučaju jake zaraze, pege se spajaju, zahvatajući veliku površinu lista, koji na kraju požuti i opadne. Na plodovima se takođe mogu javiti slične pege, koje su blago udubljene i crne boje, što smanjuje njihovu tržišnu vrednost. Gljivica prezimljava u opalom zaraženom lišću, koje je glavni izvor infekcije u proleće.
Preventivne mere igraju ključnu ulogu u kontroli ove bolesti. Sakupljanje i uništavanje opalog lišća u jesen je najvažnija agrotehnička mera kojom se značajno smanjuje infektivni potencijal za narednu godinu. Duboko jesenje oranje kojim se lišće zaorava takođe može pomoći. Pravilna rezidba, kojom se obezbeđuje dobra provetrenost krune, doprinosi bržem sušenju lišća nakon kiše, što otežava klijanje spora i ostvarivanje infekcije.
Hemijska zaštita od pegavosti lista obično se poklapa sa zaštitom od drugih bolesti. Prskanje bakarnim preparatima u jesen nakon opadanja lišća i u proleće pre kretanja vegetacije uništava prezimljujuće forme gljivice. Tokom vegetacije, primenjuju se organski fungicidi, počevši od faze precvetavanja pa nadalje, u intervalima od 10-14 dana, u zavisnosti od vremenskih uslova. U kišnim godinama, kada je pritisak bolesti jak, potrebno je više tretmana. Za suzbijanje se koriste fungicidi na bazi mankozeba, dodina, ditianona i drugih.
Jabučni smotavac (Cydia pomonella)
Jabučni smotavac je jedna od najznačajnijih štetočina ne samo jabuke, već i dunje i kruške. Štete pričinjava gusenica koja se ubušuje u plod i hrani se njegovim mesom i semenkama, praveći hodnike i ostavljajući za sobom izmet. Takvi plodovi su potpuno uništeni, gube tržišnu vrednost, prevremeno opadaju i podložni su napadu gljivica koje izazivaju trulež. Jabučni smotavac u našim uslovima razvija dve, a u toplijim godinama i delimično treću generaciju, što znači da preti plodovima tokom celog leta.
Štetočina prezimljava u stadijumu odrasle gusenice, u kokonu ispod kore drveta, u ambalaži ili na drugim skrovitim mestima. U proleće, gusenica se preobražava u lutku, a zatim izleću leptiri prve generacije, obično u vreme cvetanja i precvetavanja jabuke. Nakon parenja, ženke polažu jaja na listove ili tek zametnute plodove. Ispiljene gusenice se ubušuju u plod, gde se hrane oko tri nedelje, a zatim ga napuštaju i traže skrovito mesto za preobražaj u lutku. Leptiri druge generacije lete tokom jula i avgusta i nanose najveće štete.
Suzbijanje jabučnog smotavca je složeno i zahteva primenu više mera. Postavljanje feromonskih klopki u voćnjak je ključno za praćenje pojave i brojnosti leptira. Na osnovu broja uhvaćenih leptira, određuje se optimalan trenutak za primenu insekticida, a to je obično 7-10 dana nakon maksimalnog ulova, kada se očekuje masovno piljenje gusenica. Postavljanje lovnih pojaseva od valovitog kartona oko debla može pomoći u smanjenju populacije, jer gusenice traže sklonište u naborima kartona radi preobražaja u lutku. Ove pojaseve treba redovno skidati i uništavati.
Hemijska zaštita je i dalje glavna mera borbe. Koristi se širok spektar insekticida iz različitih hemijskih grupa kako bi se izbegla pojava rezistencije. Tretmani se izvode protiv svake generacije. Protiv prve generacije se obično sprovode dva do tri tretmana, a protiv druge, koja je brojnija i štetnija, tri do četiri tretmana. Koriste se insekticidi na bazi hlorantraniliprola, emamektin benzoata, kao i insekticidi iz grupe regulatora rasta i razvoja insekata. U poslednje vreme, sve više se koriste i biološki preparati na bazi virusa granulozisa, koji su specifični samo za jabučnog smotavca.
