Cüce süsen budanması ve geri kesilmesi

Cüce süsenler, genellikle yoğun bir budama veya geri kesme gerektirmeyen, az bakım isteyen bitkilerdir. Onların doğal büyüme formu oldukça düzenli ve kompakttır. Ancak, bitkinin sağlığını korumak, estetik görünümünü iyileştirmek ve bir sonraki sezon için çiçeklenmeyi teşvik etmek amacıyla yapılan bazı temel temizlik ve kesme işlemleri bulunmaktadır. Budama terimi, cüce süsenler için genellikle odunsu bitkilerde olduğu gibi şekil verme veya büyümeyi kontrol etme anlamında kullanılmaz. Bunun yerine, solmuş çiçeklerin temizlenmesi, hastalıklı veya zarar görmüş yaprakların alınması ve mevsim sonunda bitkinin kışa hazırlanması gibi hijyenik ve bakım odaklı kesim işlemlerini ifade eder. Bu basit ama önemli müdahaleler, bitkinin enerjisini doğru yönlendirmesine yardımcı olur ve potansiyel hastalık kaynaklarını ortadan kaldırır.

Budama ve geri kesme işlemleri, bitkinin yaşam döngüsünün belirli zamanlarında yapılmalıdır. Yanlış zamanda yapılan bir kesim, bitkiye faydadan çok zarar verebilir. Örneğin, çiçeklenme sonrası yaprakların çok erken kesilmesi, rizomların bir sonraki yıl için yeterli besin depolamasını engeller ve bu da zayıf bir çiçeklenmeye yol açar. Bu nedenle, neyin, ne zaman ve nasıl kesileceğini bilmek, cüce süsen bakımının önemli bir parçasını oluşturur.

Temel olarak, cüce süsenlerdeki kesme işlemleri üç ana kategoriye ayrılabilir. Birincisi, çiçeklenme döneminde ve hemen sonrasında yapılan “deadheading” yani solmuş çiçeklerin temizlenmesidir. İkincisi, büyüme mevsimi boyunca hastalıklı, sararmış veya zarar görmüş yaprakların anında temizlenmesidir. Üçüncüsü ise, sonbaharda bitki tamamen dinlenme dönemine girdikten sonra yapılan genel temizlik ve geri kesme işlemidir. Bu işlemlerin her biri, farklı bir amaca hizmet eder ancak hepsi de bitkinin genel sağlığını ve canlılığını artırmaya yöneliktir.

Bu bakım işlemleri için her zaman temiz ve keskin aletler kullanılmalıdır. Kör aletler, bitki dokusunu ezerek yaralanmalara neden olabilir ve kirli aletler, hastalıkları bir bitkiden diğerine taşıyabilir. Keskin bir budama makası, makas veya bıçak bu iş için uygundur. Aletlerin her kullanımdan önce ve sonra alkol veya çamaşır suyu çözeltisi ile dezenfekte edilmesi, iyi bir bahçıvanlık alışkanlığıdır.

Solmuş çiçeklerin temizlenmesi (deadheading)

Solmuş çiçeklerin temizlenmesi, İngilizce’de “deadheading” olarak bilinen işlem, cüce süsen bakımının en temel ve önemli adımlarından biridir. Çiçeklenme bittikten sonra, taç yaprakları solmaya ve büzülmeye başlar. Bu solmuş çiçeklerin bitki üzerinde bırakılması, birkaç nedenden ötürü istenmeyen bir durumdur. İlk olarak, estetik açıdan hoş bir görüntü sunmazlar. Temizlenmiş bir bitki, daha düzenli ve bakımlı görünür. İkinci ve daha önemli olarak, solmuş çiçekler zamanla çürümeye başlar ve bu durum, özellikle nemli havalarda botrytis (gri küf) gibi mantar hastalıklarının gelişmesi için uygun bir ortam yaratır.

Deadheading işleminin en önemli biyolojik sebebi ise, bitkinin enerjisini tohum üretimine harcamasını önlemektir. Bir çiçek döllendikten sonra, bitki doğal olarak enerjisini tohum kapsülü geliştirmeye yönlendirir. Tohum üretimi, bitki için oldukça enerji yoğun bir süreçtir. Oysa bahçıvanın amacı, bu enerjinin tohum yerine, bitkinin köklerine ve rizomlarına yönlendirilerek bir sonraki yılın çiçeklenmesi için depolanmasını sağlamaktır. Solmuş çiçeği ve gelişmekte olan tohum kapsülünü keserek, bitkiye enerjisini rizomlarını güçlendirmek için kullanması yönünde bir sinyal vermiş oluruz. Bu, gelecek sezon daha büyük ve daha bol çiçeklenmeyle sonuçlanır.

Bu işlem, çiçek sapının kesilmesiyle yapılır. Solmuş çiçeğin hemen altından değil, çiçek sapının çıktığı en dip noktadan, ana yaprak yelpazesine yakın bir yerden kesilmesi en doğrusudur. Kesim için keskin bir makas veya budama makası kullanılmalıdır. Sapın elle koparılmaya çalışılması, bitkinin diğer kısımlarına zarar verebilir. Bir çiçek sapı üzerinde birden fazla tomurcuk varsa, sadece solan çiçeğin kendisi koparılabilir ve diğer tomurcukların açması beklenebilir. Tüm çiçekler solduktan sonra ise sap tamamen dipten kesilir.

Bu işlem, çiçeklenme dönemi boyunca düzenli olarak yapılmalıdır. Bitkileri birkaç günde bir kontrol ederek solan çiçekleri anında temizlemek, hem bitkinin daha uzun süre çiçekli ve güzel görünmesini sağlar hem de enerji yönetimini optimize eder. Ancak, eğer kendi melezlerinizi yaratmak veya tohum toplamak gibi bir amacınız varsa, en sağlıklı ve güzel çiçeklerden bazılarının tohum oluşturmasına izin vermeniz gerekir. Bu durumda, bu seçilmiş çiçekler üzerinde deadheading işlemi uygulanmaz.

Büyüme mevsimi boyunca yaprak bakımı

Cüce süsenlerin büyüme mevsimi boyunca, yani ilkbahar ve yaz başlarında, yapraklarının sağlığını düzenli olarak kontrol etmek önemlidir. Genel bir kural olarak, sağlıklı ve yeşil yapraklar asla kesilmemelidir, çünkü bunlar bitkinin fotosentez yaparak enerji üreten motorlarıdır. Ancak, bazı durumlarda yaprakların kesilmesi gerekebilir. Bu durumların başında, hastalıklı veya zararlılar tarafından zarar görmüş yaprakların temizlenmesi gelir. Yaprak lekesi, pas veya başka bir mantar hastalığının belirtilerini gösteren yapraklar, hastalığın yayılmasını önlemek için derhal kesilip imha edilmelidir.

Kesim, yaprağın sadece hastalıklı kısmını değil, tamamını tabanından, rizoma bağlandığı noktadan yapılmalıdır. Bu, patojenin bitkinin diğer kısımlarına yayılma riskini en aza indirir. Benzer şekilde, süsen burgu böceği larvasının varlığını gösteren (delikler, tüneller, sızıntılar) yapraklar da hemen kesilip atılmalıdır. Bu erken müdahale, larvanın rizoma ulaşmasını ve daha ciddi hasara yol açmasını engelleyebilir.

Bazen yapraklar, fiziksel nedenlerle zarar görebilir. Şiddetli rüzgar, dolu veya bahçede oynayan çocuklar yaprakların kırılmasına veya yırtılmasına neden olabilir. Kötü bir şekilde zarar görmüş, kırılmış veya bükülmüş yapraklar, bitki için bir enerji kaybı olabilir ve ayrıca hastalıklara giriş kapısı oluşturabilir. Estetik açıdan da hoş görünmezler. Bu tür zarar görmüş yaprakların tabanından kesilerek temizlenmesi, bitkinin daha düzenli görünmesini sağlar ve enerjisini sağlıklı yaprakları desteklemeye odaklamasına yardımcı olur.

Mevsim ilerledikçe, özellikle çiçeklenme sonrası, dıştaki en yaşlı yapraklardan bazılarının doğal olarak sararmaya ve kurumaya başlaması normaldir. Bu tekil sarı yapraklar, eğer bitkinin genel sağlığı yerindeyse bir endişe kaynağı değildir. Bu yapraklar da estetik nedenlerle tabanından kesilebilir. Ancak unutulmamalıdır ki, çiçeklenme bittikten sonra tüm yaprakların toplu olarak sararması ve kuruması, bitkinin dinlenme dönemine girdiğinin doğal bir işaretidir ve bu sürece müdahale edilmemelidir. Bu dönemde yapraklar, son enerjilerini rizomlara aktarana kadar yerlerinde bırakılmalıdır.

Çiçeklenme sonrası yaprakların yönetimi

Çiçeklenme dönemi sona erdiğinde, cüce süsenlerin bakımıyla ilgili en önemli ve en sık hata yapılan konu yaprakların yönetimidir. Birçok bahçıvan, çiçekler solduktan hemen sonra bahçenin daha derli toplu görünmesi için yaprakları da kesme eğilimindedir. Ancak bu, bitkiye yapılabilecek en büyük zararlardan biridir. Çiçeklenme sonrası dönem, yaprakların en yoğun şekilde çalıştığı ve bir sonraki yılın çiçeklenmesi için gerekli olan besinleri üreterek rizomlarda depoladığı kritik bir evredir. Bu dönemde yaprakların kesilmesi, bitkiyi bu hayati enerji kaynağından mahrum bırakır.

Bu süreçte yapılması gereken tek şey, sabırlı olmaktır. Yaprakların kendi doğal döngülerini tamamlamalarına izin verilmelidir. Çiçekler solduktan sonra, yapraklar birkaç hafta veya ay boyunca yeşil kalmaya devam edecektir. Bu süre zarfında aktif olarak fotosentez yaparlar. Yaz ortasına veya sonuna doğru, günler kısaldıkça ve sıcaklıklar arttıkça, yapraklar yavaş yavaş sararmaya ve ardından kahverengileşmeye başlayacaktır. Bu, enerjinin rizomlara başarıyla aktarıldığının ve yaprakların görevlerini tamamladığının bir işaretidir.

Yapraklar tamamen kuruyana ve kahverengiye dönene kadar hiçbir kesim işlemi yapılmamalıdır. Bu süreçte bitkinin görünümü biraz dağınık olabilir, ancak bu, bitkinin sağlığı için ödenmesi gereken küçük bir bedeldir. Eğer görünüm çok rahatsız ediciyse, cüce süsenlerin önüne, onların sararan yapraklarını kamufle edebilecek, yaz boyunca yeşil kalan veya çiçek açan başka bitkiler (örneğin, günlük güzeli – hemerocallis veya bazı sardunya türleri) dikilebilir.

Yapraklar tamamen kuruduğunda, genellikle tabanlarından kolayca çekilerek koparılabilirler. Eğer kolayca ayrılmıyorlarsa, henüz görevlerini tamamlamamış demektirler. Alternatif olarak, tamamen kurumuş yapraklar, sonbahar temizliği sırasında diğer bitki artıklarıyla birlikte tabanından kesilebilir. Bu doğal sürece saygı göstermek, cüce süsenlerin her yıl güçlü bir şekilde geri gelmesini ve bolca çiçek açmasını sağlamanın en garantili yoludur.

Sonbaharda geri kesme ve kışa hazırlık

Sonbahar, cüce süsenleri kışa hazırlamak için genel bir temizlik ve geri kesme zamanıdır. Bu işlem, genellikle bölgedeki ilk sert donlardan sonra, bitkinin yapraklarının tamamen kuruduğu ve bitkinin kış uykusuna yattığı zaman yapılır. Bu zamanlama önemlidir, çünkü yapraklar tamamen kuruyana kadar rizomlara enerji göndermeye devam ederler. Erken kesim, bu süreci yarıda kesebilir. Sonbahar geri kesmesinin amacı, estetik bir görünüm sağlamaktan çok, bahçe hijyenini sağlamak ve potansiyel hastalık ile zararlıları kontrol altına almaktır.

Geri kesme işlemi, tüm yaprak yelpazelerinin topraktan yaklaşık 5 ila 10 cm yükseklikte, düz veya hafif açılı bir şekilde kesilmesiyle yapılır. Bu işlem için temiz ve keskin bir budama makası kullanılmalıdır. Yaprakları çok dipten, rizom seviyesinden kesmekten kaçınılmalıdır, çünkü bu, rizomun tepesindeki büyüme noktasına zarar verebilir. Kalan küçük yaprak parçaları, bitkinin yerini belli etmeye yardımcı olur ve rizomu hafifçe korur.

Bu sonbahar temizliğinin en önemli faydası, hastalık sporları ve zararlı yumurtaları için kışlama alanı görevi görebilecek bitki artıklarını ortadan kaldırmaktır. Özellikle süsen burgu böceği (iris borer) gibi zararlıların güveleri, sonbaharda yumurtalarını yaprakların tabanına yakın yerlere bırakır. Yaprakları kesip imha etmek, bu yumurtaların büyük bir çoğunu ortadan kaldırarak bir sonraki baharda yaşanacak olası bir istilayı büyük ölçüde önler. Benzer şekilde, yaprak lekesi gibi mantar hastalıklarının sporları da eski yapraklarda kışı geçirebilir.

Kesilen tüm yapraklar ve diğer bitki artıkları toplanmalı ve bahçeden uzaklaştırılmalıdır. Bu materyaller, hastalık veya zararlı yumurtaları içerebileceğinden, kompost yığınına atılmamalı, bunun yerine yakılmalı veya çöpe atılmalıdır. Bu temizlik işlemi, bitki yatağını kışa temiz ve düzenli bir şekilde sokar. Ayrıca, ilkbaharda yeni sürgünlerin daha kolay ve engelsiz bir şekilde yüzeye çıkmasına olanak tanır. Bu basit sonbahar ritüeli, cüce süsenlerin sağlığını korumak için atılacak son ama önemli bir adımdır.

📷  Jerzy Opioła, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons