Integrisana zaštita bilja i strategije prevencije
Integrisana zaštita bilja je kamen temeljac uzgoja različka, odnosno Centaurea cyanus, a zasniva se na prevenciji i davanju prednosti ekološki prihvatljivim rešenjima. Suština ovog pristupa je da se upotreba hemijskih pesticida ograniči na krajnje nužne slučajeve, a da se umesto toga primeni složen sistem agrotehničkih, mehaničkih i bioloških metoda za očuvanje zdravlja biljke. Ključ uspešne zaštite je odabir odgovarajućeg staništa koje obezbeđuje sunčano, dobro drenirano zemljište, kao i sadnja biljaka na optimalnoj udaljenosti kako bi se osigurala dobra cirkulacija vazduha. Poštovanjem ovih osnovnih koraka može se značajno smanjiti rizik od razvoja gljivičnih bolesti poput pepelnice i plamenjače.
Agrotehničke i mehaničke metode suzbijanja su sastavni deo preventivne zaštite bilja. To uključuje primenu plodoreda, koji prekida životni ciklus patogena i štetočina koji prezimljavaju u zemljištu, sprečavajući njihovo razmnožavanje na određenom području. Redovno plevljenje je od izuzetne važnosti, jer korovi ne samo da se takmiče sa različkom za hranljive materije i vodu, već mogu poslužiti i kao utočište za brojne bolesti i štetočine. Trenutno uklanjanje i uništavanje zaraženih biljnih delova, poput bolesnih listova ili osušenih stabljika, takođe je neophodno kako bi se sprečilo dalje širenje infekcija. U malim baštama, ručno sakupljanje štetočina takođe može biti efikasna metoda za smanjenje populacije.
Biološka zaštita sve više dobija na značaju u savremenoj biljnoj proizvodnji jer nudi ciljano i ekološki prihvatljivo rešenje za suzbijanje štetočina. Ova strategija se zasniva na korišćenju prirodnih neprijatelja štetočina, poput predatorskih insekata, parazitoida ili korisnih mikroorganizama. Protiv lisnih vaši mogu se efikasno koristiti bubamare i njihove larve, larve osolikih muva i parazitske osice. Protiv crvenog pauka mogu se koristiti predatorske grinje, dok protiv nekih štetočina u zemljištu efikasnu zaštitu pružaju parazitske nematode. Postoje i biopesticidi zasnovani na bakteriji Bacillus thuringiensis ili gljivici Beauveria bassiana, koji selektivno uništavaju štetočine bez ugrožavanja korisnih organizama.
Hemijskoj zaštiti bilja treba pribeći samo ako preventivne, agrotehničke i biološke metode više nisu dovoljne za održavanje štete ispod ekonomskog praga štetnosti. Pre početka hemijskog tretmana, neophodna je tačna identifikacija patogena ili štetočine kako bi se odabrala najprikladnija, ciljana aktivna supstanca. Uvek treba dati prednost selektivnim preparatima sa manjim rizikom za životnu sredinu, poput preparata na bazi bakra ili sumpora, biljnih ulja ili kalijumovog sapuna, u odnosu na sintetičke insekticide i fungicide širokog spektra. Prskanje treba sprovoditi u navedenoj dozi, u propisano vreme i tehnologijom koja čuva pčele, kako bi se minimizirao negativan uticaj na oprašivače i druge korisne žive organizme.
Najčešće gljivične bolesti različka
Useve različka najčešće napada pepelnica (Erysiphe cichoracearum), koja stvara karakterističnu, belu, praškastu prevlaku na lišću, stabljikama i cvetovima. Ova gljivična bolest se posebno brzo širi po toplom, vlažnom vremenu, kao i u pregustim, slabo provetrenim usevima, jer ovi uslovi pogoduju klijanju i širenju spora. Kao posledica infekcije, smanjuje se fotosintetička aktivnost biljke, lišće se deformiše, žuti, a zatim prerano odumire, što dovodi do opšteg slabljenja biljke i smanjenja prinosa cvetova. Rano prepoznavanje bolesti je ključno, jer se u početnoj fazi širenje još uvek može zaustaviti uklanjanjem zaraženih delova.
Plamenjača (Plasmopara halstedii) je još jedna značajna gljivična bolest koja može ugroziti i različak, iako se njeni simptomi razlikuju od pepelnice. Infekcija se na gornjoj strani lišća javlja u obliku uglastih, žućkasto-zelenih pega, koje su često omeđene lisnim žilama, dok se na naličju lišća, posebno pri visokoj vlažnosti vazduha, može primetiti sivkasto-bela ili ljubičasta plesniva prevlaka. Patogen živi u biljnim tkivima i za njegovo širenje neophodna je voda na površini lista, poput rose ili kišnih kapi. Plamenjača u slučaju teške infekcije može uzrokovati potpuni gubitak lišća i zaustavljanje rasta biljke.
Rđe, koje najčešće uzrokuju gljivice iz roda Puccinia, takođe mogu predstavljati ozbiljan problem za različak. Karakteristični simptomi bolesti su narandžaste, smeđe ili crne, ispupčene pustule, odnosno gomilice spora, koje se pojavljuju na lišću i stabljikama. Te pustule, pucanjem, raspršuju masu spora u vetar, koje mogu zaraziti nove biljke. Gljivice rđe smanjuju asimilacionu površinu biljke, oduzimaju vodu i hranljive materije biljci domaćinu, što dovodi do usporavanja rasta, preranog sušenja lišća i, u teškim slučajevima, do propadanja biljke.
Fuzariozno uvenuće (Fusarium oxysporum f. sp. centaureae) je izuzetno opasna bolest koja se širi iz zemljišta i prodire u provodna tkiva biljke kroz korenje. Patogen začepljuje ksilem, čime sprečava apsorpciju i transport vode i hranljivih materija u gornje delove biljke. Simptomi obično počinju žućenjem i klonulošću donjeg lišća, a zatim se uvenuće postepeno širi na celu biljku, što na kraju dovodi do njenog propadanja. Na poprečnom preseku stabljike zaražene biljke može se primetiti smeđkasto obojenje provodnih snopića, što jasno ukazuje na prisustvo bolesti. Protiv fuzarioznog uvenuća je izuzetno teško boriti se, stoga je prevencija, poput plodoreda i korišćenja zdravog sadnog materijala, od izuzetne važnosti.
Bakterijske infekcije i opasnosti koje predstavljaju virusi
Bakterijske bolesti, iako možda ređe na različku od gljivičnih infekcija, mogu uzrokovati ozbiljne štete, posebno u vlažnim i toplim vremenskim uslovima. Najkarakterističniji simptom je bakterijska pegavost lišća, koju mogu uzrokovati, na primer, bakterije iz roda Pseudomonas ili Xanthomonas. Infekcija u početku započinje u obliku malih, vodenastih, prozirnih pega na lišću, koje se kasnije povećavaju, potamne i često postaju nekrotična, odumrla područja okružena žutim oreolom. Bakterije ulaze u biljku kroz rane na biljci ili prirodne otvore (stome), a voda, poput kišnih kapi ili vode za navodnjavanje, pomaže njihovom širenju unutar useva.
Bakterijsko uvenuće je još jedna ozbiljna bolest koja uzrokuje propadanje cele biljke, a mogu je izazvati patogeni poput vrsta Erwinia ili Ralstonia. Za razliku od fuzarioznog uvenuća, ovde uvenuće često nastupa brzo i iznenada, bez prethodnog značajnog žućenja lišća. Iz stabljike zaražene biljke često curi bakterijska sluz, što se može dokazati jednostavnom dijagnostičkom metodom, stavljanjem odsečene stabljike u vodu, pri čemu voda postaje mutna od iscurelih bakterija. Patogeni zaraze kroz oštećenja na korenu i, razmnožavajući se u provodnom sistemu, sprečavaju protok vode, što dovodi do brzog propadanja biljke.
Biljni virusi predstavljaju skrivenu, ali time veću opasnost za različak, jer protiv njih ne postoji direktna hemijska zaštita. Simptomi virusne infekcije mogu biti izuzetno raznoliki: na lišću se može primetiti mozaično obojenje, žuta pegavost (mottling), prstenaste pege, kovrdžavost lišća, uvijanje ivica lišća i kržljavost biljke. Jedan od najčešćih virusa koji zaražava i ukrasne biljke je virus mozaika krastavca (Cucumber Mosaic Virus, CMV), koji može uzrokovati značajnu štetu i na različku. Virusi su sistemski, što znači da su prisutni u celokupnom protoku sokova biljke i mogu se širiti vegetativnim sadnim materijalom i mehaničkim putem.
Najvažniju ulogu u širenju virusa imaju različiti vektori insekti, prvenstveno lisne vaši. Ove štetočine, hraneći se na zaraženim biljkama, preuzimaju virus, a zatim preletanjem na zdrave biljke, tokom hranjenja prenose patogen. Zbog toga je osnova zaštite od virusa efikasna borba protiv vektora i stroga higijena. Zaražene biljke koje pokazuju simptome treba odmah ukloniti iz useva i uništiti kako bi se sprečilo dalje širenje virusa. Korišćenje zdravog, bezvirusnog sadnog materijala takođe je od temeljne važnosti za prevenciju.
Životinjske štetočine koje oštećuju različak
Lisne vaši (Aphididae) spadaju među najčešće i najznačajnije štetočine različka, koje prvenstveno sisaju sokove na mladim vrhovima izdanaka, na naličju lišća i na cvetnim pupoljcima. Tokom hranjenja sišu sokove biljke, što dovodi do deformacije i žućenja lišća, zaustavljanja rasta izdanaka i deformacije cvetova. Pored direktne štete, uzrokuju i značajnu indirektnu štetu mednom rosom koju izlučuju, na kojoj se naseljava čađavica, stvarajući crnu prevlaku na površini biljke i time sprečavajući fotosintezu. Pored toga, kao što je već spomenuto, lisne vaši su najvažniji vektori virusa, koji mogu efikasno širiti brojne biljne viruse.
Obični crveni pauk (Tetranychus urticae) je još jedna česta štetočina koja posebno voli tople, suve i zaštićene uslove. Ovi sitni, paukoliki organizmi žive na naličju lišća i svojim bodljasto-sisajućim usnim organima sišu sokove biljnih ćelija. Početni simptom štete su sitni, žućkasto-beli tragovi sisanja na lišću, takozvano „tačkanje“. U slučaju teške infekcije, lišće potpuno požuti, posmeđi, a zatim otpadne, a biljku može prekriti fina, paučinasta mreža, što je jasan znak prisustva štetočine. Crveni pauci se brzo razmnožavaju, stoga se sa zaštitom mora započeti već kod pojave prvih simptoma.
Tripsi (Thysanoptera) su sitni, vitki insekti koji takođe uzrokuju štetu sisanjem biljnih sokova. Njihovo hranjenje ostavlja karakteristične tragove na lišću i laticama cveća: u probušene ćelije ulazi vazduh, što rezultira srebrnastim, sjajnim pegama i prugama. Štetu često prate sitne, crne tačkice izmeta. Tripsi se rado skrivaju u cvetovima i pazušcima listova, što otežava njihovo uočavanje i suzbijanje. Kao posledica njihovog sisanja, cvetovi se mogu deformisati, promeniti boju, a rast se može usporiti. Neke vrste tripsa takođe su sposobne prenositi viruse.
Na različku se mogu pojaviti i druge štetočine, iako obično sa manjim značajem. To su, na primer, stenice (Heteroptera), koje svojim sisanjem mogu uzrokovati deformacije i gubitak prinosa, ili larve različitih muva minera (Agromyzidae), koje u lišću između dva sloja epidermisa izgrizaju karakteristične, vijugave hodnike, „mine“. Iako šteta od muva minera uglavnom predstavlja samo estetski problem, u slučaju teške infekcije mogu smanjiti fotosintetičku površinu. Tokom suzbijanja, važna je tačna identifikacija štetočine kako bi se primenila odgovarajuća, ciljana strategija suzbijanja.
